İslam Düşüncesi Kaynakları ile Nasıl İlişkilenmeliyiz?

İslam, insanlık tarihinin din, tarih, ahlak, siyaset ve medeniyet çizgisi olarak en temel çizgilerden ve dinamiklerden biridir. Hz. Adem’den (a.s.) bu yana var olan tevhid- şirk mücadelesinde tevhidi aklın, duruşun, tavrın, anlayışın, söylemin, pratiğin, ahlakın ve estetiğin kaynağıdır. Bu çizgi resul ve nebi Hz. Muhammed (s.a.v.) ile son peygamber nezdinde hitama ermiş ancak varoluş çizgisi yeni, yenilenmiş ve tamamlanmış olarak insanlık tarihi içindeki yerini almıştır.

İslam’ın doğuşunun üzerinden yıllar, yüzyıllar geçtikçe her daim şu soru var olmuştur: Yeni şartlar ve durumlar karşısında nasıl tavır takınacağız ve neyi, nasıl uygulayacağız? Bu soru yeni birikimlerle birlikte her daim derinleşerek ve genişleyerek sorulmaya devam edilmektedir. İslam; bir geçmiş, yaşanmış, tecrübe edilmiş, tarihi konum elde etmiş bir çizgi olarak var ise bu geçmişin nasıl ele alınacağına dair yaklaşımlar çeşitlenmiştir. Özellikle de son iki yüzyılda İslam dünyası olarak tanımlanan toplum ve devletlerin modernizm karşısındaki aldıkları yenilgi bu arayışın temelini oluşturmuştur.

Diriliş, direniş ve yenilenme gerekliliği ilk olarak İslam düşünce ve pratiğinin kaynakları ile ilişkilenmeyi zorunlu kılmaktadır. İslam’ın “temel kaynakları ve kaynaklara dönüş” denildiğinde “Kur’an ve Sünnet”, tarihsel dönem denildiğinde “Asr-ı Saadet” olarak tanımlanan formülasyon ne yazık ki en temel çelişki ve sorunlarımızdandır. “Kur’an-ı Kerim ve Sünnet” kaynakları yanına Müslümanların düşünsel ve pratiksel tecrübesinin ürünü olan kaynakların doğru bir şekilde konumlandırılamaması ve ilişkilendirilememesi krizi derinleştirmiştir. Aynı şekilde “Asr- ı Saadet” dönemini model olarak önerirken bu dönemden sonraki yüzyıllarca süren tecrübe görmezlikten gelinmiş ve parçacı yaklaşımla anlaşılmaz hale getirilmiştir.

İslam düşünce çizgisi, damarı, ilkeleri, ahlakı ve tarihi, yeni bir çıkış- diriliş- inşa- ihya için okunması, tartışılması, karşılaştırılması, eleştirilmesi ve yorumlanması zorunludur. Yeni bir medeniyetin varoluşu ve dirilişi öncelikle hangi kaynaklar ve bu kaynaklar ile nasıl ilişkileneceğimizin metodolojisini ortaya koymakla mümkündür.

Bu meyanda öncelikle İslam Düşünce Tarihinin temel kilometre taşlarını öncelikle belirlemeliyiz. Bunları belirlerken parçacı değil bütüncül yaklaşmalıyız. İslam düşünce tarihi bir bütün olarak birbirine bağlıdır. Ardından bu kaynaklarla niçin, nasıl, ne zaman, ne şekilde ve kimin muhatap olması gerektiğini irdelemeliyiz.

Öncelikle İslam Düşünce Tarihinin temellerini isimler üzerinden oluşan zincirini ortaya koyacağız. Bu şahsiyetler eser, olay, ekol, okul, kurum bağlamında belirleyici olmuşlardır. Bu isimleri- öncüleri vefat tarihlerini esas alarak sıralayacağız.

İslam Düşünce Tarihi’nin temel isimleri:

1. Hz. Muhammed (s.a.v.) – 632
2. Hz. Ebubekir – 633
3. Hz. Ömer – 644
4. Abdullah bin Mesud – 653
5. Ebuzer-i Gıfari – 653
6. Hz. Osman – 655
7. Hz. Ali – 661
8. Muaviye – 670
9. Hz. Aişe – 679
10. Hz. Hüseyin – 682
11. Abdullah bin Abbas – 687
12. Mabed el- Cüheni – 700
13. Hasan bin Muhammed bin Hanefiyye – 721
14. Ömer bin Abdülaziz – 721
15. Hasan-ı Basri – 730
16. İmam Zeyd – 740
17. Vasıl bin Ata – 748
18. Ebu Hanife – 768
19. İbni İshak – 768
20. İbrahim bin Ethem – 777
21. Malik bin Enes – 795
22. Cabir bin Hayyan – 815
23. Vakidi – 822
24. İbni Hişam – 833
25. Ebu Huzeyl Allaf – 843
26. İbni Saad – 847
27. El- Nazzam – 849
28. Harizmi – 853
29. Ahmed bin Hanbel – 854
30. Zunnun-ı Mısri – 859
31. Haris el-Muhasibi – 869
32. El- Cahız – 869
33. Buhari – 870
34. Müslim – 875
35. Beyazıd-ı Bestami – 870
36. Kindi – 870
37. İbni Kuteybe – 887
38. Belazuri – 892
39. Yakubi – 895
40. Cuneyd-i Bağdadi – 911
41. İbni Ravendi – 906
42. Hallac-ı Mansur – 922
43. Taberi – 923
44. Ebubekir Razi – 925
45. Tahavi – 933
46. Kuleyni – 941
47. Eş’ari – 942
48. Maturidi – 944
49. Farabi – 950
50. Mes’udi – 957
51. Ebubekir el-Cessas – 981
52. İbni Nedim – 988
53. İbni Miskeveyh – 1005
54. Kadı Abdulcebbar – 1024
55. İbn-i Sina – 1037
56. Maverdi – 1058
57. Biruni – 1061
58. Zahiri – 1064
59. Kuşeyri – 1074
60. Serahsi – 1090
61. Nizamülmülk – 1092
62. Gazali – 1111
63. Beğavi – 1122
64. Ömer Nesefi – 1143
65. Zemahşeri – 1144
66. Şehristani – 1154
67. Hoca Ahmed Yesevi – 1156
68. Abdulkadir Geylani – 1166
69. Nureddin es-Sabuni – 1184
70. İbn Tufeyl – 1185
71. Sühreverdi – 1191
72. İbn Rüşd – 1198
73. Faruddin er-Razi – 1209
74. İbn’ul Esir – 1234
75. İbn Arabi – 1240
76. Kurtubi – 1273
77. Mevlana – 1273
78. Nasıruddin Tusi – 1274
79. Sadreddin Konevi – 1275
80. Kadı Beydavi – 1292
81. İbn Teymiye – 1328
82. Davud el-Kayseri – 1351
83. İbni Kesir – 1372
84. İbn Batuta – 1377
85. Şatıbi – 1388
86. Bahauddin Nakşibendi – 1389
87. Taftazani – 1390
88. İbn Haldun – 1406
89. Seyyid Şerif Cürcani – 1413
90. Molla Fenari – 1431
91. İbn-i Hacer el-Askalani – 1449
92. Ali Kuşçu – 1474
93. Celaleddin es-Suyuti – 1506
94. İbni Kemal (Kemal Paşazade) – 1535
95. Ebussuud Efendi – 1574
96. İmam Rabbani – 1598
97. Molla Sadra – 1640
98. Katip Çelebi – 1657
99. Şah Veliyullah Dıhlevi – 1776
100. Muhammed bin Abdulvehhab – 1787
101. Halid-i Bağdadi – 1826
102. Şevkani – 1824
103. Cemaleddin Afgani – 1898
104. Seyyid Ahmed Han – 1898
105. Muhammed Abduh – 1905
106. Mehmet Akif Ersoy – 1936
107. Muhammed İkbal – 1938
108. Musa Carullah- 1949
109. Hasan el- Benna – 1949
110. Said Nursi – 1960
111. Seyyid Kutub – 1967
112. Mevdudi – 1979
113. Ali Şeriati – 1989
114. Fazlur’rahman – 1988
115. Seyyid Hüseyin Nasr
116.  Muhammed Abid el-Cabiri – 2010
117. Hasan Hanefi –
118. Roger Garaudy – 2012
119. Aliya İzzetbegoviç – 2003

İslam düşünce tarihi içinde edebiyat, bilim, felsefe, sosyoloji gibi farklı alanlarda büyük bir birikim karşımızda duruyor. Yalnız bu İslam düşünce kaynakları ile ilişkilenmemizde, anlamamızda, yorumlamamızda ve pratize etmemizde büyük engeller bulunmaktadır.

İslam düşünce tarihi birikimi ile aramızdaki en büyük engel Batı karşısında yaşadığımız mağlubiyet psikolojisidir. Mağlupların galipleri taklit etme hastalığı ne yazık ki bünyemize sirayet etmiştir. Bunun en büyük sonucu, psikolojik ve düşünsel olarak kendi kaynaklarımızı küçümseme, değersizleştirme ve itibarsızlaştırmadır. Hâlihazırda dünya medeniyet tarihinin belirleyici ana dinamiği olan bu birikimine karşı takınılan tavır ne yazık ki bu kaynaklar ile aramıza aşılmaz engeller koymaktadır.

İslam düşünce çizgisi, damarı, ilkeleri, ahlakı ve tarihi ile ne yazık ki bilinmiyor. İslam tarihi sürecinde hangi kaynaklar yazıldı? Hangi süreçlerden geçildi? Düşünce ekolleri nelerdi? Çevreye hangi etkileri oldu? Bir kere bu noktalarda büyük bir cehalet bizi bekliyor. Akademiler- üniversiteler başta olmak üzere bu birikimi görmezden gelmeye ve varlığını inkâr etmeye çalışıyorlar. Ne yazık ki ilkokul, ortaokul, lise ve üniversite müfredatlarında bu tecrübenin yansıması olan bir temellendirme bulunmamaktadır. Aynı cehalet örgütlü- örgütsüz sivil yapılarda da açık bir şekilde görülmektedir.

Kaynakları okurken bazı kesimler, düşünce birikiminde yaslandıkları ideolojik arka plana malzeme taşıyıcılığı yapmaktadırlar. Bu bir yerde tarihten malzeme çalmaya dönüşmektedir. Kaynakları öncesi ve sonrası ile yaşandığı realiteyi göz ardı eden yaklaşım ile pragmatik olarak yaslandığı ideolojik arka planı güçlendirmek adına bu yöntemsizlik seçilmektedir.

İslam düşünce tarihi kaynakları okunmuyor. Öncelikle okunma ve anlaşılma noktasında yöntem problemi yaşanmaktadır. Bu metinlerin nasıl okunacağına dair bir yöntem okuyucu zihninde problem olarak durmaktadır. Batı metinlerini okur gibi bu metinler okumak istemekte, ardından çoğu kez anlamsız ve gereksiz bularak okunmasından vazgeçilmektedir. Kavram ve kelime dünyasına nüfuz edilememekte, bunları yorumlayarak zenginleştirme ve ruhunu taşıma çabası gerçekleşememektedir.

İslam düşünce birikimi kaynaklarının okuyucularla buluşması önündeki engellerden biri de yayın politikalarıdır. Bu kaynaklar tercüme ve sadeleştirme yoluyla basımı yapılmamaktadır. Bazı metinler yayımlanmakla birlikte önemli bir kısmı yayımlanmamıştır. Piyasa açısından özel sektör bu kitaplara mesafeli durmakta, devlet açısından ise değişen hükümetlerin politikalarına göre istikrarlı bir seyir oluşmamaktadır. Yayınlarda ilmi hassasiyet gözetilmemektedir. Bugünkü kuşağın anlamasına sağlayacak unsurlarla zenginleştirilmemektedir.

Kaynakları okurken tartışmak ve eleştirmek asli unsurlardandır. Okuyucu muhayyilesi henüz bu aşamaya gelmemiştir. Metinleri tartışmak ve eleştirmek yerine kutsamak, eleştirilmez görmek kaynakların anlaşılmasını engellemektedir. Hâlbuki bu kaynakların eleştirilmesi ve tartışılması olmaksızın, bu kaynakların bugün için anlamı ve değeri bulunamaz. Eserler, kişiler ve ekoller arasında paralel ve karşılaştırmalı okuma yapılmalıdır.

Kaynaklara yönelme dediğimizde bugünden kopmak anlaşılmamalıdır. Dün, bugün ve gelecek denkleminde bileşke ile hareket edilmelidir. Bugüne yabancılaşmak yerine bugünü doğuran dünü anlamayı tercih etmeliyiz. Ne yazık ki kaynaklara dönüş söyleminin en büyük handikaplarından birini de bu teşkil etmektedir.

Kaynakları okurken, geçmişi tekrarlamak, taklit etmek ve geçmişi kutsamak öncelikli olmamalıdır. Özellikle taklit etmek ile takip etmek arasındaki inceliği ıskalamaktayız. Kaynaklar üzerinden geçmişi taklit etmeyi değil kaynakların gösterdiği çizgiyi, akışı, damarı takip etmeliyiz.

İslam düşünce kaynakları ile yüzleşmede İhsan Fazlıoğlu’nun tespitinde olduğu gibi; “Anakronizm, yani bugünün kavramları ile geçmişi anlamak ve yazmak ve Whiggism’den yani ‘bugünün kavramlarını geçmişe taşımak’tan kaçınmak; kavramların delaletlerinin o günkü, yani tarihî bağlamlarındaki medlüllerini göz önünde bulundurmaktır.” Anakronizm ve Whiggism kaynakları yanlış okumamıza ve bugün için teşkil edecek faydadan uzaklaşmamıza yol açmaktadır.

Kaynakların bugün ve yarın için okunduğu hiçbir zaman unutulmamalıdır. Kaynakların ifade ettiği anlam, ahlak, kişilik, pratik dizgesinin bugün için ifade ettiği değeri bulmalıyız. Bugünden kopuk, bugünü esas almayan, bugüne değer katmayan, bugün ile yüzleştirmeyen, bugünü anlamamızı kolaylaştırmayan bir kaynak okumasının anlamı ve değeri bulunmaz.

İslam medeniyet tasavvurunun oluşması bu birikim ile mümkündür. Bu olmaksızın yeni medeniyet aklının ve pratiğinin oluşması mümkün değildir. Modern zamanda İslam’ın ruhu- aklı- algı- pratiğinin gerçekleşmesi ancak ve ancak buna bağlıdır. Yeni bir diriliş ve direniş çizgisi için bu çabalar kaçınılmazdır. Dünyadaki diğer medeniyet birikimlerinden faydanılmalıdır. Ancak temel birikim İslam düşünce tarihi içindeki önderler, öncüler, kişiler, akımlar, mezhepler temel alınmalıdır.