Sevgili okur, öncelikle Allah’ın selamı üzerine olsun. Bu yazıda, özet şeklinde ontolojik delil dışındaki delilleri anlatacağım. Haziran ve Ağustos yazılarımdaki amaç, din felsefesi literatüründe Tanrı’nın varlığının delillerini zihnimizde tanımaktı. Ancak bu delilleri daha geniş ve kapsamlı bir şekilde araştırmanız da tavsiyemdir.
- Kozmolojik Delil
Kozmolojik delil, Tanrı’nın varlığına evrenin varlığından hareketle ulaşan bir argümandır. Aristoteles’in bu argümanın ilk savunucusu olduğu kanaati yaygındır. Öncülleri ve sonuçları aşağıdaki gibi formüle edilebilir:
- Öncül 1: Her şey bir sebeple var olur.
- Öncül 2: Evrenin de bir sebebi (nedeni) vardır.
- Sonuç: Evrenin nedeni Tanrı’dır.
Aristoteles, nedensellik zincirinin başına gittiğinde varlığın hareket ettiricisi olarak “ilk hareket ettirici” kavramını tanımlar. Batı’da Thomas Aquinas, bu ilk hareket ettiriciyi Tanrı olarak önerirken, Müslümanlar arasında Farabi ve İbn Sina bu ilk hareket ettirici tanımını Allah’a atfederler.
- Teleolojik (Tasarım, Gaye – Nizam) Delil
Teleolojik delil, evrende görülen düzen ve karmaşıklığın bilinçli bir tasarım sonucu olduğuna dayanır. İslam dünyasında İmam Gazali ve İbn Rüşd bu delil üzerine savunular ortaya koymuştur. İngiliz düşünür William Paley ise bu argümanı ünlü “saat ustası” örneğiyle açıklar.
- Öncül 1: Eğer bir saat bulmuşsanız, bunun bir tasarımcının ürünü olduğunu düşünürsünüz.
- Öncül 2: Evren de son derece karmaşık ve düzenli bir yapıya sahiptir.
- Sonuç: Evrenin bir tasarımcısı olmalıdır.
Tasarım delili, evrendeki karmaşıklığın ve düzenin akıllı bir tasarımcı tarafından oluşturulduğunu öne sürer. Bu tasarımcı genellikle Tanrı olarak tanımlanır.
- Ahlaki Delil
Ahlaki delil, Tanrı’nın varlığını moral değerlerin ve ahlak yasalarının temeline koyar. İmmanuel Kant, ahlak bahsinden hareketle Tanrı’nın varlığını gerekli görür. Çünkü iyi olmak ve iyi eylemlerde bulunmak karşılık için yapılmaz; ancak iyilerin bir mükafatı olması da gerekir. Bu mükafat, bu dünyada verilemeyeceği için başka bir alem olmalıdır. O alemin de bir var edeni olması gerektiğinden, Tanrı’nın varlığı açığa çıkar. Bu delilin temel formülasyonu şu şekildedir:
- Öncül 1: Ahlaki yasaların evrensel ve nesnel bir temele dayanması gerekir.
- Öncül 2: Bu tür bir ahlaki temelin varlığı, Tanrı’nın varlığını gerektirir.
- Sonuç: Tanrı, ahlaki yasaların kaynağı olmalıdır.
Ahlaki delil, moral değerlerin ve sorumluluğun Tanrı’nın varlığıyla anlam kazandığını savunur.
Tanrı’nın varlığına dair deliller bu şekilde sıralanabilir. Dini tecrübeye dayanan bir delili de bazı felsefe kitapları alsa da, subjektif olmasından dolayı buraya almadık. Kozmolojik delil, evrenin bir ilk neden tarafından yaratıldığını; teleolojik delil, evrendeki düzenin bir tasarımcı tarafından oluşturulduğunu; ontolojik delil, Tanrı’nın tanımından yola çıkarak Tanrı’nın varlığını mantıksal olarak zorunlu kıldığını; ve ahlaki delil, moral yasaların Tanrı’nın varlığıyla anlam kazandığını savunur.
